W dniu 16.5.2011 r. weszła w życia ustawa z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432; dalej jako: PrPrywM). Celem ustawy jest zastąpienie regulacji dotychczas obowiązującej, czyli ustawy z 12.11.1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.), która nie odpowiada już obecnym podstawom ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego Polski, a także takim zjawiskom, jak wzmożenie międzynarodowego ruchu osobowego czy poszerzanie się przepływu kapitału, towarów i usług oraz wzrost znaczenia regulacji międzynarodowych w przedmiotowym zakresie.

Ustawa określa prawo właściwe dla stosunków osobistych i majątkowych w zakresie prawa prywatnego (w tym handlowego i rodzinnego) oraz reguluje kwestie związane z odszukaniem, ustaleniem treści i stosowaniem prawa właściwego. Ustawa nie reguluje jurysdykcji sądów ani właściwości innych organów (konsulów, urzędów stanu cywilnego), a także innych materii należących do międzynarodowego postępowania cywilnego, jednakże zawiera regulacje dotyczące właściwości prawa dla umowy o arbitraż (zapisu na sąd polubowny).

Podkreślenia wymaga, że PrPrywM zawiera regulacje komplementarne w stosunku do:

1) rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady nr 593/2008 z 17.6.2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (dalej jako: rozporządzenie Rzym I), które jest stosowane od 17.12.2009 r. (zastąpiło ono obowiązującą do tego dnia Konwencję Rzymską z 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych); oraz

2) Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady nr 864/2007 z 11.7.2007 r. dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych (dalej jako: rozporządzenie Rzym II), stosowanego od 11.1.2009 r.

Komplementarność PrPrywM w stosunku do powyższych rozporządzeń oznacza, że jest ona stosowana, gdy w danej materii stosowanie jednego z powyższych rozporządzeń jest wyłączone.

Artykuł 1 ust. 1 rozporządzenia Rzym I wyłącza spod stosowania tego rozporządzenia sprawy skarbowe, celne oraz administracyjne. Ustęp 2 tego artykułu wyłącza ponadto spod zakresu zastosowania m.in.:

1) kwestie z zakresu prawa spółek i innych podmiotów posiadających osobowość prawną lub jej nieposiadających, takich jak utworzenie, w drodze rejestracji lub w inny sposób, zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych, ustrój wewnętrzny lub rozwiązanie spółek i innych podmiotów posiadających osobowość prawną lub jej nieposiadających oraz osobista odpowiedzialność wspólników i organów za zobowiązania takiej spółki lub podmiotu,

2) zapisy na sąd polubowny i umowy o właściwość sądu,

3) zobowiązania wynikające z weksli, czeków, weksli własnych oraz innych zbywalnych papierów wartościowych w zakresie, w jakim zobowiązania z tych innych papierów wartościowych wynikają z ich zbywalności,

4) kwestie, czy przedstawiciel może wobec osób trzecich zaciągać zobowiązania w imieniu osoby przez siebie reprezentowanej lub czy organ spółki lub innego podmiotu posiadającego osobowość prawną lub jej nieposiadającego może wobec osób trzecich zaciągać zobowiązania w imieniu tej spółki lub podmiotu,

5) tworzenie „trustów” oraz stosunki prawne pomiędzy założycielami, powiernikami i beneficjentami, oraz

6) zobowiązania wynikające z kontaktów handlowych mających miejsce przed zawarciem umowy.

Artykuł 1 ust. 1 rozporządzenia Rzym II stwierdza, że nie stosuje się go w szczególności do spraw podatkowych, celnych lub administracyjnych ani do odpowiedzialności państwa za działania i zaniechania w wykonywaniu władzy publicznej (acta iure imperii). Ustęp 2 tego artykułu wyłącza ponadto spod zakresu zastosowania tego rozporządzenia m.in.:

1) zobowiązania pozaumowne wynikające z prawa spółek i innych jednostek organizacyjnych, posiadających lub nieposiadających osobowość prawną, dotyczące kwestii takich, jak utworzenie — poprzez rejestrację lub w inny sposób, zdolność prawna, ustrój wewnętrzny lub rozwiązanie spółek i innych jednostek organizacyjnych, posiadających lub nieposiadających osobowość prawną, osobista odpowiedzialność organów i wspólników za zobowiązania spółki lub jednostki organizacyjnej oraz osobista odpowiedzialność audytorów wobec spółki lub wobec jej wspólników w związku z badaniem dokumentów rachunkowych,

2) zobowiązania pozaumowne wynikające z weksli, czeków, weksli własnych oraz innych zbywalnych papierów wartościowych w zakresie, w jakim zobowiązania z tych innych zbywalnych papierów wartościowych wynikają z ich zbywalnego charakteru,

3) zobowiązania pozaumowne wynikające ze stosunków pomiędzy założycielami, powiernikami i beneficjentami trustu utworzonego dobrowolnie, oraz

4) zobowiązania pozaumowne wynikające z naruszenia prawa do prywatności i innych dóbr osobistych, w tym zniesławienie.

Doceniając walory wyboru prawa jako sposobu określenia prawa właściwego w PrPrywM znacznie poszerzono zakres jego dopuszczalności (art. 4).

Kolizyjnoprawna regulacja osób prawnych (Rozdział 3, art. 17–21) jest w PrPrywM bardziej rozbudowana niż w przepisach ustawy z 1965 r. Utrzymany został jako zasadniczy łącznik siedziby, jednakże dopuszczono odesłanie do prawa państwa, na podstawie którego osoba prawna powstała. Z chwilą przeniesienia siedziby do innego państwa osoba prawna podlega prawu tego państwa. Osobowość prawna uzyskana w państwie dotychczasowej siedziby jest zachowana, jeżeli przewiduje to prawo każdego z zainteresowanych państw. Przeniesienie siedziby w obrębie Europejskiego ­Obszaru Gospodarczego nie prowadzi do utraty osobowości prawnej.

Jeżeli osoba prawna dokonuje czynności prawnej w zakresie prowadzonego przez siebie przedsiębiorstwa, wystarczy, że ma zdolność do dokonania tej czynności według prawa państwa, w którym przedsiębiorstwo jest prowadzone.

Artykuł 21 PrPrywM stwierdza, że jej przepisy odnoszące się do osób prawnych stosuje się również do jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej. Regulacja ta niweluje trudności wynikające ze znacznego zróżnicowania w poszczególnych systemach prawnych kręgu jednostek organizacyjnych wyposażonych w osobowość prawną.

Prawo właściwe dla pełnomocnictwa

Artykuł 22 PrPrywM wypełnia lukę istniejącą dotychczas w prawie polskim. Dopuszcza on możliwość poddania pełnomocnictwa przez mocodawcę prawu wybranemu, jednocześnie zaś stara się chronić zarówno osobę trzecią, jak i pełnomocnika na wypadek, gdyby osoby te o wyborze nie wiedziały ani też nie mogły z łatwością się dowiedzieć.

Ustęp 2 tego artykułu zawiera kaskadę łączników, przy użyciu których dochodzi do wskazania prawa właściwego dla pełnomocnictwa w razie braku wyboru prawa. Uwzględniono w nich różne sytuacje, w jakich pełnomocnik może działać: pełnomocnik ze stałą siedzibą, pełnomocnik działający w siedzibie przedsiębiorstwa należącego do mocodawcy (np. prokurent) i inne sytuacje. Prawo właściwe dla stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa (stosunku podstawowego pełnomocnictwa) wskazują oczywiście normy kolizyjne miarodajne dla tego stosunku ze względu na jego naturę.

Prawo właściwe dla umowy o arbitraż

PrPrywM zawiera także regulacje dotyczące umowy o arbitraż, które zostały zawarte w Rozdziale 8. Zgodnie z nimi umowa ta podlega prawu wybranemu dla niej przez strony. W razie braku wyboru prawa, umowa o arbitraż podlega prawu państwa, w którym znajduje się uzgodnione przez strony miejsce arbitrażu. Jeżeli nie dokonano takiego uzgodnienia, umowa o arbitraż podlega prawu właściwemu dla stosunku prawnego, którego spór dotyczy; wystarczy jednak, że umowa jest skuteczna według prawa państwa, w którym postępowanie się toczy lub sąd arbitrażowy wydał orzeczenie. Forma umowy o arbitraż podlega prawu państwa miejsca arbitrażu. Wystarczy jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, któremu umowa o arbitraż podlega.

Reguła kolizyjnoprawna

Norma zawarta w art. 67 PrPrywM stanowi novum w prawie polskim. Służy ona wskazaniu prawa właściwego w braku przepisu kolizyjnego regulującego oceniany stosunek prawny. Zakres stosowania tego artykułu prawdopodobnie będzie niewielki, z uwagi na duży stopień „uszczegółowienia” ustawy oraz istnienia innych (poza PrPrywM) regulacji kolizyjnoprawnych, w tym międzynarodowych. Przepis ten dopełnia regulacje kolizyjnoprawne stosunków prywatnoprawnych, mając na celu usunięcie luki, która dotychczas istniała w tym zakresie.

Tomasz Bogusz
Prawnik, Zespół Prawa Spółek oraz Fuzji i Przejęć, Salans