Konferencja naukowa Uszczelnienie systemu podatkowego w Polsce, 23.10.2019 r., Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

Kolejne informacje dotyczące zmniejszania się wysokości luki VAT w Polsce robią wrażenie. Można powiedzieć, że od kilku lat mamy do czynienia z procesem, który stawia nas w gronie europejskich prymusów w tym zakresie. Niezależnie od tego, jak danym krajom wiedzie się w walce z wyłudzeniami w VAT, zauważyć można, iż podjęcie starań w tym względzie stało się w ostatnich latach polityczną koniecznością. Wielkie pieniądze, często abstrakcyjne wręcz kwoty, zawsze wzbudzają zainteresowanie, które zamieniać można w nośny politycznie temat – niezależnie od tego, czy reprezentuje się grupę rządzącą czy pozostającą w opozycji. Polska wpisuje się tutaj w ogólnoeuropejski trend, który zapewne jeszcze przez długi czas będzie cieszył się szczególną atencją środowiska naukowego oraz podatkowych praktyków.

Zauważyć zarazem można pewne cechy szczególne, wyróżniające nasz kraj wśród tych, które walczą z luką w VAT. Mianowicie w innych krajach Unii Europejskiej przeciwdziałanie wyłudzeniom stanowi element szerszego zjawiska, wychodzącego granicami daleko poza grunt podatku od towaru i usług. Specjaliści jednoznacznie natomiast wskazują na podatek dochodowy od osób prawnych jako ten obszar działania polskiego ustawodawcy, który w ostatnich latach nie cieszył się jego szczególnym zainteresowaniem. Można stwierdzić, że uszczelnianie systemu podatkowego w Polsce to przede wszystkim działania legislacyjne na gruncie VAT. Te, jak wskazano, oceniać należy jako sukces, choć – jak powtarzają wszyscy komentatorzy – nie jest tak, by nie było jeszcze wielu przestrzeni, na których można próbować wykazać się innowacją w walce o szczelny system podatkowy. Podatek dochodowy od osób prawnych jest z tej perspektywy bardziej tajemniczy, jego przyszłość (kształt regulacji w najbliższych latach) trudno zaś dziś jednoznacznie przewidywać. Choć nie jest też tak, że błądzimy tutaj w polu samych tylko domysłów, przyszłość przedstawia się jako intrygujący i niejasny jeszcze dzisiaj obraz legislatywnych operacji.

Warto mieć cały czas na uwadze europejski wymiar omawianych zabiegów legislacyjnych. W naukach społecznych porównawcze metody badań pozostają zawsze szczególnie cenne. Analiza ekonomiczna tego, jak efektywny jest dany system podatkowy, jak „wydajne” są określone regulacje prawne, dokonywana w konfrontacji z porządkiem prawnym innych państw, nieodzownie wzbogaca refleksję o relewantne elementy. Pozwala wprowadzić choćby skalę sukcesów i porażek. Można dzięki temu oceniać, które instytucje prawne nie przyjmują się, które są skuteczne, które można udoskonalać, a które trzeba ograniczać czy też w ogóle z nich zrezygnować. Istotne jest przy tym, że działania mające uszczelniać systemy podatkowe podejmowane są na szeroką skalę w krajach całego bloku państw Europy Środkowo-Wschodniej. Wiele z nich to kraje o zbliżonej historii, z tym samym doświadczeniem odchodzenia od gospodarki centralnie sterowanej – jakkolwiek nie były to czasem radykalnie odmienne ścieżki. Mimo wszystko są to ustroje, w których systemy prawne, polityka podatkowa, społeczeństwo i poziom ekonomicznego rozwoju są nam (gdy uwzględnić te czynniki razem) najbliższe.

Wiele rozwiązań mających uszczelniać system podatkowy ma zbliżony charakter. Nie sposób przeoczyć liczne podobieństwa między konstrukcją jednolitego pliku kontrolnego i VAT Control Statement, przyjętego np. w Czechach i na Słowacji. Innym pomysłem, obecnym w prawie podatkowym wielu państw, jest korzystanie z reverse charge mechanism (mechanizm odwrotnego obciążenia VAT). Podobnie split payment. Tak też jest przy korzystaniu ze szczególnych narzędzi kontroli dostosowanych do nowych kas rejestrujących. Analogii można również doszukiwać się w rozwiązaniach opartych na pomyśle, który z powodzeniem przyjął się na Węgrzech w związku z kontrolowaniem rzeczywistego ruchu danego towaru (system EKÁER).

Powyższe przykładowe wyliczenie unaocznia kolejny istotny element procesu uszczelniania systemu podatkowego – to, że jest on bardzo związany z rozwojem technologii. O informatyzacji życia społecznego i gospodarczego mówi się od dawna, w tym także na gruncie podatków. W zasadzie większość nowych regulacji jest w jakiejś mierze warunkowana zdobyczami technologicznymi. Kij ma w tym przypadku oczywiście dwa końce. Współczesny obieg informacji i nieograniczone możliwości przesyłu danych prowokują, z jednej strony coraz bardziej wyrafinowane metody działania przestępców podatkowych. Z drugiej strony, organy mają coraz lepsze mechanizmy kontroli. Działania podejmowana w ostatnich latach w pewnym zakresie pozwalają nawet wierzyć, że fiskus jest zdolny działać poniekąd prewencyjnie, że jest czasem w stanie wyprzedzać potencjalne oszustwa. Oczywiście jest to póki co znikomy aspekt w skali całego zjawiska, niemniej można postrzegać go jako dobry prognostyk na przyszłość czy też przejaw tendencji, która będzie się w dalszych latach tylko rozwijać.

Powyższe zarysowanie perspektywy zagadnień związanych z uszczelnianiem systemu podatkowego ma tylko przekrojowy i wybiórczy charakter. Nie wspomnieliśmy tutaj o wyzwaniach związanych z dalszym rozwojem nowych technologii (Blockchain, kryptowaluty), nie omówiliśmy istotnych zmian podjętych w związku z przepisami o cenach transferowych czy też o tym, czego możemy się spodziewać w ramach walki o uszczelnienie w podatku dochodowym od osób prawnych. Warto też wskazać na zmiany przeprowadzone przez polskiego ustawodawcę poprzez wprowadzenie klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania (oraz jej dopracowywanie). Jeszcze innymi, jakże ważnymi, zmianami, są te dotyczące interpretacji indywidualnych przepisów prawa podatkowego, których rola z roku na rok nabiera tylko na znaczeniu. Wspomnieć też można o opiniach zabezpieczających jako szczególnym instrumencie, którego wprowadzenie do polskiego porządku prawnego można oceniać różnie – zwłaszcza gdy wziąć pod uwagę małe zainteresowanie podatników korzystaniem z tego instrumentu prawnego. Choć i to jest proces dynamiczny i dzisiaj już nie tak jednoznaczny w ocenie.

O wyżej opisanych procesach mowa będzie na konferencji naukowej, która 23.10.2019 r. odbędzie się w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Konferencja objęta jest honorowym patronatem Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce. Mimo że jej tytuł „Uszczelnienie systemu podatkowego w Polsce” sugeruje ograniczenie się do płaszczyzny wewnątrzkrajowej, prelegenci przedstawią tytułowe zjawisko w wielu wymiarach, w tym także transgranicznym. Z pewnością natomiast – mając na uwadze to, jacy Goście będą mieli okazję prezentować swoje wystąpienia, i to, z jak szeroką, a także istotną materią będą się mierzyć – mówić tutaj można bez przesady o szczególnie ważnym wydarzeniu na mapie eventów środowiska naukowego skupionego wokół problematyki systemu opodatkowania w Polsce w ostatnich latach (z uwzględnieniem perspektywy nadchodzących lat). Konferencja jest bezpłatna, więcej zaś szczegółów na www.sgh.waw.pl/konferencja-uszczelnianie-podatkow.

dr hab. Prof. SGH Dominik J. Gajewski
kierownik Centrum Analiz i Studiów Podatkowych
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

Adam Olczyk
Centrum Analiz i Studiów Podatkowych
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie