Zaskarżona do Trybunału Konstytucyjnego ustawa z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. Nr 197, poz. 1661, dalej jako: PoZOdpU) wprowadziła możliwość skazania firmy za przestępstwo popełnione przez osobę fizyczną. Konieczność uregulowania tej kwestii w drodze ustawy podyktowana została wymogami związanymi z naszym członkostwem w UE i dostosowaniem polskich przepisów do standardów europejskich.

Jeszcze przed wejściem w życie przepisów PoZOdpU Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych zaskarżyła do TK aż 13 jej przepisów, zarzucając im sprzeczność z Konstytucją.

W orzeczeniu z 25.10.2004 r. TK orzekł, że aż dziewięć przepisów PoZOdpU narusza Ustawę Zasadniczą.

Zaskarżona PoZOdpU w art. 4 przyjęła model odpowiedzialności dopuszczający, by firma (spółka, przedsiębiorstwo) za popełnione przez swoich pracowników przestępstwa, które przyniosły lub mogły przynieść jej korzyści, będzie ponosiła odpowiedzialność odrębną od indywidualnej odpowiedzialności tych osób. Paradoks tego przepisu sprowadza się do możliwości podwójnego skazania osoby fizycznej, będącej np. wspólnikiem spółki nieposiadającej osobowości prawnej, za ten sam czyn. W efekcie osoba taka może zostać pociągnięta do odpowiedzialności raz jako osoba fizyczna, a drugi raz - jako wspólnik spółki na podstawie PoZOdpU. Warunkiem koniecznym, od którego spełnienia zależeć będzie możliwość pociągnięcia firmy do odpowiedzialności karnej, jest ustawowy wymóg przeprowadzenia i prawomocnego zakończenia postępowania sądowego wobec jej pracownika, który dopuścił się czynu zabronionego. Przy czym podmiot zbiorowy może zostać pociągnięty do odpowiedzialności w przypadku jakiegokolwiek wyroku, tj. zarówno skazującego pracownika, jak i prawomocnego umorzenia postępowania lub umorzenia z powodu okoliczności wyłączających ściganie sprawcy. Orzeczenia te zgodnie z zaskarżonym art. 36 PoZOdpU są więc w każdym przypadku wiążące w postępowaniu przeciwko podmiotowi zbiorowemu. W takiej sytuacji w postępowaniu prowadzonym następnie przeciwko firmie ta może zostać skazana na karę pieniężną w wysokości 10% przychodu osiąganego w roku podatkowym poprzedzającym wydanie orzeczenia, jak również może na nią zostać nałożony, niewątpliwie dla niej dotkliwy, zakaz reklamy, promocji, ubiegania się o zamówienia publiczne lub prowadzenia jakiejś działalności.

Tymczasem, co podkreślił TK, działanie takie jest bezprawne, bowiem w postępowaniu toczącym się przeciwko osobie fizycznej firma nie ma możliwości uczestniczenia, a tym samym została pozbawiona możliwości jakiejkolwiek obrony swych praw i interesów. Takie uregulowania w sposób oczywisty naruszają podstawową zasadę procesu karnego, jaką jest prawo do obrony. Tym samym TK uznał, że art. 4 i 36 PoZOdpU są sprzeczne z art. 42 ust. 2 Konstytucji. Co więcej, Trybunał zauważył, że sprzeczne z Konstytucją jest już samo istnienie odpowiedzialności firmy, mimo że może ona nie mieć żadnego związku z popełnieniem przestępstwa przez pracownika, oraz to, że nie zostało w sposób wystarczający i precyzyjny określone, kto może w imieniu podmiotu zbiorowego uczestniczyć w postępowaniu.

TK uznał za niekonstytucyjny także przepis art. 5, wprowadzający pojęcie „winy organizacyjnej” podmiotu zbiorowego. Zgodnie z nim pracodawca podlega odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, w przypadku gdy zostanie stwierdzony „co najmniej brak należytej staranności w wyborze osoby fizycznej lub co najmniej brak należytego nadzoru nad tą osoba albo gdy organizacja działalności tego podmiotu nie zapewni uniknięcia popełnionego czynu zabronionego”.

Ponadto przepis ten wprowadził zdaniem TK zbyt szerokie pojęcie odpowiedzialności, którą objęte są oprócz pracowników osoby nieznajdujące się w strukturze firmy, na których działanie firma ma raczej ograniczony wpływ.

Za niezgodne z Konstytucją TK uznał również przepisy art. 7, 17, 18, 20 oraz 21 zaskarżonej PoZOdpU, w których regulowana jest kwestia kar pieniężnych. Zauważył on, że pojawiające się tam określenia przychodów i wydatków są mało precyzyjne i mają odmienne znaczenie w różnych ustawach. Co więcej, uzależnienie wysokości kary od osiąganego przychodu zrywa istnienie związku popełnionego czynu z wysokością kary.

TK stwierdził, że kwestionowane przepisy nie spełniają zasady dostatecznej określoności i są sprzeczne z zasadami stanowienia prawa obowiązującymi w demokratycznym państwie prawnym, przez co są niezgodne z art. 2 Konstytucji.

Wreszcie za TK wspomnieć należy również o orzeczeniu niekonstytucyjności art. 23, który przenosi ciężar dowodu na osobę, która dowód ten zgłasza, co powoduje, że pracodawca zostaje zobowiązany do podjęcia działań mających na celu udowodnienie jego niewinności. Narusza to w sposób oczywisty zasadę domniemania niewinności, wyrażoną w art. 42 ust. 3 Konstytucji.

Na koniec warto zaznaczyć, że Trybunał zauważył sprzeczność art. 40 PoZOdpU z art. 31 ust. 3 i art. 32 Konstytucji, który znacznie ogranicza prawa strony w postępowaniu kasacyjnym przez to, że kasacja w sporach określonych w PoZOdpU może zostać wniesiona wyłącznie przez Prokuratora Generalnego i Rzecznika Praw Obywatelskich.

Trybunał postanowił, że niekonstytucyjne przepisy utracą moc dopiero 30.6.2005 r. - do tego dnia ustawa w obecnym kształcie będzie obowiązywała i na jej podstawie będą osądzane czyny karalne podmiotu zbiorowego. TK jednak nie określił kształtu przyszłych skuteczniejszych rozwiązań. Warto w tym miejscu dodać, że PoZOdpU dopuszcza ukaranie podmiotu zbiorowego niezależnie od tego, kiedy pracownik dopuścił się przestępstwa, a więc nawet jeśli czyny osoby fizycznej zostały popełnione przed wejściem w życie ustawy, tj. przed 28.11.2003 r.

Wyrok TK z 25.10.2004 r., K18/03