W dniu 26.4.2017 r. Komisja Europejska przedstawiła pakiet dokumentów i działań mających na celu ustanowienie Europejskiego filaru praw socjalnych.

 

Inicjatywa ta ma na celu pogłębienie społecznego wymiaru integracji europejskiej, tak oby obok istniejących już swobód traktatowych (swoboda przepływu osób, towarów, usług i kapitału) można było mówić o wspólnej sferze socjalnej. Inicjatywa ta adresowana jest pierwszoplanowa do państw strefy euro. Inne państwa, które nie przyjęły jeszcze wspólnej waluty (oraz Dania) mogą przystąpić do filaru na zasadzie dobrowolnej decyzji. Dalsze kształtowanie postanowień i sposobów wdrażania filaru będzie miało miejsce na Szczycie Społecznym UE 17.11.2017 r. w Goeteborgu.

W dniu 8.3.2016 r. Komisja Europejska wydała Komunikat dotyczący rozpoczęcia konsultacji w sprawie Europejskiego filaru praw socjalnych. Do Komunikatu dołączony został aneks zawierający wstępną sugestię 20 elementów, z których filar miałby się składać. Kolejne miesiące poświęcone były konsultowaniu inicjatywy z europejskimi i krajowymi partnerami społecznymi, Europejskim Komitetem Ekonomiczno-Społecznym, Komitetem Regionów UE, organizacjami pozarządowymi i innymi interesariuszami. Filar był przedmiotem prac także w Parlamencie Europejskim.

Proces konsultacji zakończył się wydaniem 26 kwietnia br. przez Komisje Europejską Wniosku w sprawie międzyinstytucjonalnej proklamacji Europejskiego filaru praw socjalnych oraz Komunikatu w sprawie ustanowienia Europejskiego filaru praw socjalnych. Szczegółowy opis filaru można poznać w Dokumencie roboczym Służb Komisji, który towarzyszy ustanowieniu Europejskiego filaru praw socjalnych.

Europejski filar praw socjalnych ma za zadanie stanowić kompas czy też mapę drogową wskazującą na kierunki przyszłych działań UE w obszarze socjalnym. Powstanie filaru związane jest z odczuwalnym przez obywateli Unii ale i zauważanym przez obecną Komisję Europejską deficytem wymiaru społecznego procesu integracji europejskiej. Implementacja filaru ma służyć pogłębieniu integracji państw strefy euro.

Przedstawiając filaru wypada przytoczyć wypowiedź Przewodniczącego Jean-Claude Junckera z Orędzia o stanie Unii, które zostało wygłoszone 9.9.2015 r. w Parlamencie Europejskim: Musimy zintensyfikować nasze działania na rzecz uczciwego i prawdziwie ogólnoeuropejskiego rynku pracy. W ramach tych działań będę chciał stworzyć Europejski filar praw socjalnych, który bierze pod uwagę zmieniające się realia europejskich społeczeństw i świata pracy. Filar ten może służyć za kompas wyznaczający kierunek działań na rzecz odnowionej konwergencji w strefie euro. Powinien on być uzupełnieniem tego, co już razem osiągnęliśmy w dziedzinie ochrony pracowników w UE. Wierzę, że dobrze postępujemy, zapoczątkowując tę inicjatywę w strefie euro i pozwalając pozostałym państwom członkowskim UE, by przyłączyły się do niej, jeśli zechcą.

Państwa członkowskie spoza strefy euro określą swój stosunek do Europejskiego filaru praw socjalnych podczas Szczytu Społecznego UE w Goeteborgu 17.11.2017 r.

Należy podkreślić, że filar nie jest projektem jednolitego czy pojedynczego aktu prawnego mającego stać się przedmiotem legislacji UE. Jest natomiast katalogiem możliwych działań i instrumentów unijnych o bardzo różnym charakterze i niejednakowej potencjalnej mocy prawnej.

Oczywiście najważniejsze będzie stopniowe wdrażanie postanowień filaru, tak aby nie był on „martwą deklaracją”. Wraz z proklamowaniem filaru Komisja rozpoczęła trzy konkretne procesy:

• przedstawiono projekt dyrektywy dotyczącej godzenia życia zawodowego z rodzinnym;
• rozpoczęto konsultacje z europejskimi partnerami społecznymi w obszarze równych praw socjalnych niezależnie od formy zatrudnienia;
• rozpoczęto konsultacje z europejskimi partnerami społecznymi w zakresie potrzeby modernizacji dyrektywy dotyczącej przekazywania pracownikowi pisemnej informacji o warunkach zatrudnienia (należy podkreślić, że zakres konsultacji jest de facto szerszy niż tylko ocena potrzeby zmian w obecnie obowiązującej dyrektywie).

Filar a postanowienia związane z zarządzaniem zasobami ludzkimi

W tej części tekstu chciałabym skrótowo zwrócić uwagę na kilka zapisów filaru, które wydają się szczególnie interesujące z punktu widzenia zarządzania zasobami ludzkimi.

Wydaje się kwestią nieprzypadkową, że w pierwszym artykule filaru zwraca się uwagę na kształcenie, szkolenie i uczenie się przez całe życie. Symptomatyczne jest także to, że kształcenie ustawiczne jest wprost wskazane jako narzędzie radzenia sobie ze zmianami na rynku pracy. Warto tu odnieść się do polskiej sytuacji. W naszym kraju wciąż nie przeprowadzono pogłębionej debaty na temat rozłożenia odpowiedzialności za wspieranie udziału w kształceniu ustawicznym pomiędzy pracodawcą, państwem a samym zainteresowanym. Z jednej strony badania pokazują, że tak naprawdę bardzo niewiele wiemy o tym w jaki sposób i czy pracodawcy wspierają pracowników w podnoszeniu kwalifikacji zawodowych (na przykład nie ma żadnych badań pokazujących skalę wykorzystania urlopów szkoleniowych), z drugiej strony dominuje dyskurs indywidualnej odpowiedzialności jednostki za jej los na rynku pracy. I wreszcie efektywne wsparcie dla pracodawców ze strony publicznych służb zatrudnienia w obszarze np. szacowania potrzeb kwalifikacyjnych pracowników jest mizerne. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest kompromitujący Polskę, w moim odczuciu, wskaźnik udziału osób dorosłych w kształceniu ustawicznym.

Kolejne postanowienie filaru na które chciałabym zwrócić uwagę, to postanowienie mówiące o równowadze między życiem zawodowym a prywatnym. Zwracam uwagę, że w filarze mówi się o równowadze w kontekście rodziców, ale także osób pełniących obowiązki opiekuńcze (np. obowiązki opiekuńcze wobec przewlekle chorych czy niedołężnych rodziców, teściów czy rodzeństwa). Wydaje się, że ten aspekt jest kompletnie zaniedbany w polskiej legislacji. Oczywiście w tej chwili toczą się prace Komisji Kodyfikacyjnej stąd też z natury rzeczy mamy stan przejściowy przed pokazaniem przez Komisję nowych rozwiązań, które miejmy nadzieję w lepszy sposób odzwierciedlą wyzwania związane z obecną sytuacją demograficzną – starzeniem się społeczeństwa. Tak samo jak w obszarze wspierania kształcenia ustawicznego istnieje potrzeba racjonalnego przedyskutowania wsparcia jakiego pracownikom z obowiązkami opiekuńczymi winien udzielać pracodawca i w jakim zakresie powinien on być wspierany przez państwo (szczególnie małe i średnie przedsiębiorstwa).

W mojej ocenie najciekawszy zapis filaru w obszarze kształtowania relacji pracodawca – pracownik znajduje się w punkcie zatytułowanym zdrowe, bezpieczne i odpowiednio dostosowane środowisko pracy oraz ochrona danych. Warto zacytować w całości: „Pracownicy mają prawo do środowiska pracy dostosowanego do ich potrzeb zawodowych, które umożliwia im przedłużenie ich uczestnictwa w rynku pracy”.

Dotychczas w polskiej perspektywie istniały jedynie regulacje mówiące o obowiązku dostosowania środowiska pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej. Należy wskazać na art. 23a ustawy o rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. W literaturze z zakresu prawa pracy wskazuje się, że mamy do czynienia z przejściem widocznym w wielu legislacjach od obowiązku dostosowania stanowisk pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej do obowiązku racjonalnego dostosowania stanowiska pracy w odniesieniu do wszystkich pracowników. Filar wpisuje się w tą tendencję.

Filar a Polska

Filar stanowi próbę zahamowania destrukcji społecznej jaka rozwija się w wielu państwach UE w rezultacie promowania przez ostatnie lata przez Komisję Europejską postkryzysowej polityki zaciskania pasa. Europejski filar praw socjalnych może choć trochę powstrzyma narastającą od samego początku procesu integracji asymetrię między jej wymiarem gospodarczym i społecznym.

Filar adresowany jest w pierwszej kolejności do państw strefy euro. Państwa spoza tego obszaru, jeżeli się nie przyłączą, mogą bardzo szybko znaleźć się na kursie oddalającym się od wzmacniania standardów socjalnych. Sytuacja Polski jest w tym kontekście specyficzna. Stanowisko negatywne naszego rządu wobec filaru, podobnie jak innych rządów państw członkowskich nie należących do Unii Gospodarczej i Walutowej, nie będzie prawdopodobnie w stanie zahamować jego przyjęcia ale może stanowić niechlubną inaugurację Europy dwóch prędkości z naszym krajem poza głównym nurtem.

 

EUROPEJSKI FILAR PRAW SOCJALNYCH

Rozdział I: Równe szanse i dostęp do zatrudnienia

1. Kształcenie, szkolenie i uczenie się przez całe życie

Każda osoba ma prawo do edukacji włączającej, charakteryzującej się dobrą jakością, szkoleń i uczenia się przez całe życie w celu utrzymania i nabywania umiejętności, które pozwolą jej w pełni uczestniczyć w życiu społeczeństwa i skutecznie radzić sobie ze zmianami na rynku pracy.

2. Równouprawnienie płci

a. Należy zapewnić i wspierać równość traktowania i szans kobiet i mężczyzn we wszystkich dziedzinach, w tym w odniesieniu do udziału w rynku pracy, warunków zatrudnienia i możliwości rozwoju kariery.

b. Kobiety i mężczyźni mają prawo do równego wynagrodzenia za pracę o równej wartości.

3. Polityka równych szans

Bez względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną, każdy ma prawo do równego traktowania i równych szans w dziedzinie zatrudnienia, ochrony socjalnej, edukacji, a także dostępu do dóbr i usług dostępnych dla społeczeństwa. Należy wspierać równe szanse grup niedostatecznie reprezentowanych.

4. Aktywne wsparcie na rzecz zatrudnienia

a. Każdy ma prawo do terminowego i dostosowanego do potrzeb wsparcia na rzecz poprawy perspektyw zatrudnienia lub prowadzenia działalności na własny rachunek. Obejmuje to prawo do otrzymania wsparcia w poszukiwaniu pracy, szkoleniu i zmianie kwalifikacji zawodowych. Każdy ma prawo do przeniesienia uprawnień do ochrony socjalnej i do szkolenia w trakcie przekwalifikowania zawodowego.

b. Młodzi ludzie mają prawo do dalszego kształcenia, przyuczenia do zawodu, stażu lub dobrej oferty zatrudnienia w ciągu czterech miesięcy od uzyskania statusu bezrobotnego lub ukończenia edukacji.

c. Osoby bezrobotne mają prawo do ciągłego i konsekwentnego wsparcia dostosowanego do ich indywidualnych potrzeb. Osoby długotrwale bezrobotne mają prawo do dogłębnej indywidualnej oceny najpóźniej do 18. miesiąca bezrobocia.

Rozdział II: Uczciwe warunki pracy

5. Bezpieczne i elastyczne zatrudnienie

a. Niezależnie od rodzaju i czasu trwania stosunku pracy, pracownicy mają prawo do sprawiedliwego i równego traktowania w odniesieniu do warunków pracy, dostępu do ochrony socjalnej i szkoleń. Należy wspierać przechodzenie w kierunku otwartych form zatrudnienia.

b. Należy zapewnić pracodawcom niezbędną elastyczność, zgodnie z prawodawstwem i układami zbiorowymi, tak by mogli sprawnie dostosowywać się do zachodzących w kontekście gospodarczym zmian.

c. Należy wspierać innowacyjne formy zatrudnienia, które gwarantują wysoką jakość warunków pracy. Należy zachęcać do przedsiębiorczości i samozatrudnienia. Należy ułatwić mobilność zawodową.

d. Należy zapobiegać powstawaniu stosunków pracy prowadzących do niepewnych warunków pracy, w tym poprzez wprowadzenie zakazu nadużywania nietypowych umów o pracę. Każdy okres próbny powinien mieć rozsądny czas trwania.

6. Wynagrodzenie

a. Pracownicy mają prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia, które zapewnia przyzwoity poziom życia.

b. Należy zadbać o odpowiednie płace minimalne, tak by zapewnić zaspokojenie potrzeb pracownika i jego rodziny w świetle krajowych warunków ekonomicznych i społecznych, przy jednoczesnym zapewnieniu dostępu do zatrudnienia i motywacji do poszukiwania pracy. Należy zapobiegać ubóstwu pracujących.

c. Wszystkie wynagrodzenia są ustalane w sposób przejrzysty i przewidywalny, zgodnie z praktyką krajową i z poszanowaniem autonomii partnerów społecznych.

7. Informacje o warunkach zatrudnienia i ochrona w przypadku zwolnień

a. Pracownicy mają prawo otrzymać w momencie nawiązania stosunku pracy pisemną informację o ich prawach i obowiązkach wynikających ze stosunku pracy, w tym w trakcie okresu próbnego.

b. W przypadku zwolnienia z pracy pracownicy mają prawo do uzyskania wcześniej informacji o przyczynach takiego zwolnienia, przysługuje im również rozsądny okres wypowiedzenia. Mają oni prawo do skutecznego i bezstronnego rozstrzygania sporów, a w przypadku nieuzasadnionego zwolnienia z pracy, prawo do dochodzenia roszczeń, w tym do odpowiedniej rekompensaty.

8. Dialog społeczny i społeczne zaangażowanie pracowników

a. Należy prowadzić konsultacje z partnerami społecznymi w sprawie opracowywania i wdrażania polityk gospodarczych i społecznych oraz polityk zatrudnienia zgodnie z praktykami krajowymi. Należy ich zachęcać do negocjowania i zawierania układów zbiorowych w sprawach, które ich dotyczą, z poszanowaniem ich autonomii i prawa do podejmowania działań zbiorowych. W stosownych przypadkach porozumienia zawarte między partnerami społecznymi są wdrażane na szczeblu Unii i jej państw członkowskich.

b. Pracownicy lub ich przedstawiciele mają prawo do uzyskiwania informacji i wyrażania swojej opinii w odpowiednim czasie w dotyczących ich kwestiach, w szczególności w odniesieniu do transferów, restrukturyzacji oraz łączenia przedsiębiorstw, a także zwolnień grupowych.

c. Zachęca się do wspierania zwiększonej zdolności partnerów społecznych do propagowania dialogu społecznego.

9. Równowaga między życiem zawodowym a prywatnym

Rodzice oraz osoby pełniące obowiązki opiekunów mają prawo do odpowiednich urlopów, elastycznej organizacji pracy oraz dostępu do usług w zakresie opieki. Kobiety i mężczyźni mają równy dostęp do specjalnych urlopów służących wypełnianiu obowiązków w zakresie opieki oraz należy zachęcać ich do korzystania z takich urlopów w racjonalny sposób.

10. Zdrowe, bezpieczne i dobrze dostosowane środowisko pracy oraz ochrona danych

a. Pracownicy mają prawo do wysokiego poziomu ochrony zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy.

b. Pracownicy mają prawo do środowiska pracy dostosowanego do ich potrzeb zawodowych i które pozwala im przedłużyć okres ich uczestnictwa w rynku pracy.

c. Pracownicy mają prawo do ochrony swoich danych osobowych w kontekście zatrudnienia.

Rozdział III: Ochrona socjalna i integracja społeczna

11. Opieka nad dziećmi i wsparcie dla dzieci

a. Dzieci mają prawo do wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem, które charakteryzują się dobrą jakością i przystępną ceną.

b. Dzieci mają prawo do ochrony przed ubóstwem. Dzieci ze środowisk znajdujących się w niekorzystnej sytuacji mają prawo do szczególnych środków służących zwiększeniu równości szans.

12. Ochrona socjalna

Bez względu na rodzaj i czas trwania ich stosunku pracy, pracownicy i, w porównywalnych warunkach, osoby samozatrudnione, mają prawo do odpowiedniej ochrony socjalnej.

13. Świadczenia dla bezrobotnych

Osoby bezrobotne mają prawo do odpowiedniego wsparcia w zakresie aktywizacji ze strony publicznych służb zatrudnienia służącego (re-) integracji na rynku pracy i do właściwych świadczeń dla bezrobotnych otrzymywanych przez rozsądny czas, odpowiednio do płaconych przez nich składek i zgodnie z krajowymi zasadami kwalifikowalności. Tego rodzaju świadczenia nie powinny stanowić czynnika zniechęcającego do szybkiego powrotu do zatrudnienia.

14. Minimalny dochód

Każdy, kto nie dysponuje wystarczającymi zasobami, ma prawo do odpowiedniego dochodu minimalnego zapewniającego godne życie na wszystkich jego etapach oraz skuteczny dostęp do towarów i usług wspierających. W przypadku osób zdolnych do pracy świadczenia związane z dochodem minimalnym powinny być powiązane z zachętami do (ponownego) włączenia się do rynku pracy.

15. Świadczenie emerytalne i renty

a. Pracownicy i osoby pracujące na własny rachunek przechodzące na emeryturę mają prawo do emerytury proporcjonalnej do ich składek oraz zapewniającej odpowiedni dochód. Kobiety i mężczyźni mają równe szanse w odniesieniu do nabywania praw emerytalnych.

b. Każdy człowiek w podeszłym wieku ma prawo do posiadania środków umożliwiających godne życie.

16. Służba zdrowia

Każdy ma prawo do szybkiego dostępu do przystępnej cenowo, prewencyjnej i objawowej opieki zdrowotnej dobrej jakości.

17. Integracja osób niepełnosprawnych

Osoby niepełnosprawne mają prawo do otrzymania wsparcia dochodu, które zapewnia godne życie, usług, które pozwolą im na uczestnictwo w rynku pracy i w życiu społecznym, a także do środowiska pracy dostosowanego do ich potrzeb.

18. Opieka długoterminowa

Każdy ma prawo do przystępnych cenowo i dobrej jakości usług opieki długoterminowej, w szczególności opieki w domu i usług środowiskowych.

19. Mieszkalnictwo i pomoc dla bezdomnych

a. Należy zapewnić osobom potrzebującym dostęp do mieszkań socjalnych lub pomocy mieszkaniowej dobrej jakości.

b. Osoby znajdujące się w trudnej sytuacji mają prawo do odpowiedniej pomocy i ochrony przed przymusową eksmisją.

c. Osoby bezdomne otrzymują odpowiednie schronienie oraz świadczone są na ich rzecz usługi służące promowaniu ich integracji społecznej.

20. Dostęp do niezbędnych usług

Każdy ma prawo dostępu do podstawowych usług dobrej jakości, w tym wody, urządzeń sanitarnych, energii, transportu, usług finansowych i usług łączności cyfrowej. Osoby potrzebujące otrzymają wsparcie w zakresie dostępu do tych usług.

Barbara Surdykowska, Biuro Eksperckie przy KK NSZZ Solidarność